Efez (gr. Ἔφεσος Ephesos)

Starożytne miasto w Turcji (jedno z 12 miast jońskich w Azji Mniejszej) u ujścia rzeki Kajstros do Morza Egejskiego. Założone około XI w. p.n.e., dzięki dogodnemu położeniu jeden z najważniejszych ośrodków handlowych i religijnych Jonii.W mieście znajdowała się słynna świątynia Artemidy efeskiej, Artemizjon, zbudowana przed XI w.p.n.e. na miejscu wcześniejszej świątyni Kybele, identyfikowanej z Artemidą.

W myśl legendy założycielem Efezu był Androklos, syn króla Aten Kodrosa. Dorastający młodzieniec, który chciał się uniezależnić postanowił założyć własne miasto. Jak to było w zwyczaju przesądnych Greków, wybrał się do wyroczni, by spytać ją, gdzie ma je założyć. Uzyskał dość pokrętna odpowiedź - wybierz miejsce, które wskażą ci ryba i dzik. Młodzieniec długo nie mógł zrozumieć sensu przepowiedni, aż pewnego dnia, przy ujściu rzeki Kajstros przysiadł się do rybaków, którzy piekli ryby na ogniu. Nagle jedna z ryb wraz z żarem wpadła w pobliskie krzewy, z których w popłochu wybiegł dzik. Androklos w mig pojął, że znalazł odpowiednie miejsce (legenda mówi, że dzika zabito i upieczono na rożnie, a w tym miejscu stanęła później świątynia Ateny) i zdecydował, że wybuduje tu stolicę swojego królestwa.
Tak powstały zalążki miasta, które już wkrótce miało stać się jednym z głównych ośrodków hellenistycznego świata.

Tyle legenda, a oto kilka faktów z historii:

Efez został założony około XI w. p.n.e. u ujścia rzeki Kajstros do Morza Egejskiego. Osada szybko się rozrastała, przechodząc wielokrotnie w ręce różnych władców. Około 600 r. p.n.e. władał nią słynny król-bogacz Krezus, którego bogactwo znacznie przyczyniło się do rozbudowy miasta.
W 546 r. p.n.e. władzę nad Efezem przejęli Persowie, by utracić ją na rzecz Aleksandra III Wielkiego, który w 334 r. p.n.e. przywrócił tu greckie panowanie. W kolejnych latach Efez przechodzi ponownie w ręce Persów, a następnie władają nim dynastie Ptolemeuszy i Attalidów.
W 133 r. p.n.e. na mocy testamentu króla Attalosa III miasto oddano w lenno Rzymowi. Pół wieku później Grecy wzniecają wprawdzie antyrzymskie powstanie, które przeszły do historii jak tzw. nieszpory efezkie, ale po początkowych sukcesach (w jeden dzień wymordowano wówczas ok. 80 tys. Rzymian) wierne cesarzowi legiony pokonały buntowników, przywracając tym samym zwierzchnictwo Rzym nad Grekami.
W I wieku do Efezu dotarła wiara chrześcijańska. Jej krzewicielem jest tu m.in. św. Paweł, który podczas swoich podróży misjonarskich, gościł tu i nauczał co najmniej dwukrotnie. Przez długie lata nowa wiara ścierała się z miejscowymi wierzeniami. Wyznawano tu m.in. kult bogini Artemidy, któremu sprzyjała jej świątynia – jeden z siedmiu cudów świata starożytnego, która mieściła się nieopodal samego miasta. Ostatecznie - po edykcie cesarza Teodozjusza z 381 roku, który zakazywał kultów pogańskich - świątynię Artemidy zamknięto, a następnie rozgrabiono niemal do ostatniego kamienia, Efez przyjął chrześcijaństwo jako dominującą religię.

W III wieku Efezu nie ominęły najazdy Gotów, którzy w 263 r. złupili miasto niemal doszczętnie. Zniszczenia spowodowane najazdem oraz silne zamulenie ujścia rzeki Kajstros zapoczątkowały stopniowy upadek miasta. Bez dostępu do morza Efez zaczął tracić na znaczeniu jako ośrodek handlowy (wszelkie prace, m. in. modernizacja portu za czasów króla Atallosa II, wybieranie mułu za czasów konsula Nerona, czy też zmiana biegu koryta rzeki za panowania cesarza Hadrian, na niewiele się zdały). Dodatkowo mieszkańców co rusz dziesiątkowała plaga malarii. Co prawda w 431 r. odbył się tu trzeci sobór ekumeniczny, a w 449 r. synod, ale były to już jedne z ostatnich wielkich wydarzeń, jakie to miasto przeżyło w swojej historii.
Od V wieku ludność powoli zaczyna opuszczać Efez. W VI wieku już niemal wszyscy jego mieszkańcy przenieśli się na pobliskie wzgórze Ayasuluk, gdzie dziś leży miasteczko Selçuk.

O upadku miasta zadecydował w głównej mierze bezlitosna przyroda - zamulenie rzeki i cofanie się morza. Współcześnie Efez – dawne portowe Miśtów - znajduje się ok. 7-8 km od wybrzeża!
W leżącym nieopodal Efezu Saluku znajdują się ruiny Artemizjonu – jednego z siedmiu cudów starożytnego świata, bazylika św. Jana, gdzie – według wierzeń - spoczywać ma ten ewangelista oraz liczne pozostałości po czasach, kiedy władali tu Turcy Seldżuccy. Wśród tych ostatnich na szczególną uwagę zasługuje górująca nad mostem fortec aoraz meczet Isa Bey, wzniesiony tu w XIV wieku. Kilka kilometrów od miasta, na szczycie tzw. Góry Słowików znajduje się Marienmana – miejsce, gdzie według legend miała mieszkać i dokonać żywota Matka Boska.

Obecnie Efez jest najlepiej zachowanym antycznym miastem na terenach basenu Morza Śródziemnego, w którym można wyobrazić sobie jak wyglądało życie w okresie rzymskim.

Kilka fotografii zrobionych przeze mnie w tym starożytnym mieście:

Bibloteka Celsusa

Brama Herkulesa – płaskorzeźba Nike

Ulica Marmurowa – reklama domu publicznego

Zabytki Efezu:
* Fontanna Trajana
* Biblioteka Celusa
* Domy na tarasach
* Latryny
* Droga Arkadiusza
* Droga Kuretów
* Ulica Marmurowa,
* Brama Herkulesa
* Kościół Marii Panny
* Świątynia Had riana
* Odeon
* Prytanejon
* Fontanna Pollia
* Agora handlowa
* Wielki Teatr
* Łaźnie Scholastyki
* Monument Memmiusa
* Stadion
* Brama Mazeusa i Mitridiusza
* Świątynia Domicjana

Film Ryszarda Piaska z cyklu "Śladami wspaniałej przeszłości"