Wstęp do komedii greckiej
Dramat grecki pojawił się w Atenach pod koniec VI w. p.n.e. w ramach konkursów organizowanych w trakcie obrządków ku czci Dionizosa obchodzonych kilka razy w roku i świąt tłoczenia wina- Lenajów. Podczas tych obchodów śpiewano pieśni kultowe, które z czasem przerodziły się w przedstawienia dramatyczne.
Tragedia ma rodowód miejski , była pisana i wykonywana przez zawodowców, zaś komedia pochodzi ze wsi attyckiej. Autorzy komedii zajmowali się otaczającą ich rzeczywistością , korzystali ze swobody wyboru tematów. Wykpiwali polityków, ukazywali przywary społeczeństwa, nieraz szydzili z bogów.
Z twórczości najstarszych komediopisarzy : Kratinosa (485-po 421 p.n.e.), Kratesa (1 poł. V w. p.n.e.) i Eupolisa (2 poł. V w. p.n.e.) zachowały się tylko fragmenty. Jedynym komediopisarzem, którego dorobek zachował się w znacznej części jest Arystofanes z Aten.
Z twórczości najstarszych komediopisarzy : Kratinosa (485-po 421 p.n.e.), Kratesa (1 poł. V w. p.n.e.) i Eupolisa (2 poł. V w. p.n.e.) zachowały się tylko fragmenty. Jedynym komediopisarzem, którego dorobek zachował się w znacznej części jest Arystofanes z Aten.
Arystofanes
Arystofanes- (ok. 445-385 p.n.e.) najsławniejszy komediopisarz grecki, przedstawiciel komedii staroattyckiej, która łączyła w sobie satyrę polityczną i społeczną ( czasem literacką) z elementami fantastycznymi, występującymi w scenerii i kostiumach. Atakował politykę wojenną Ateńczyków, zwalczał sofistów i polemizował z Eurypidesem. Z jego 40 sztuk zachowało się 11.Uczył się w Atenach, a wykształcenie odebrał bardzo staranne gdyż jako 18-latek już tworzył komedie. Jego ojciec Filippos pochodził z attyckiej gminy- demu Kydathenaj, był średnio zamożnym chłopem. Otrzymał działkę na wyspie Eginie jako tzw. kleruch , tj. osadnik wojskowy.
W swoich sztukach Arystofanes bronił tradycyjnego wychowania, pokazywał brutalne oblicze wojny, a okres, w którym tworzył, to niespokojne czasy wojny peloponeskiej . Przeciw toczącej się wojnie zwrócone są 3 z 11 jego zachowanych komedii.
Całość zachowanej spuścizny Arystofanesa w porządku chronologicznym przedstawia się następująco:
Acharnejczycy 425.r, Rycerze 424r., Chmury 423r., Osy 42r., Pokój 421r., Ptaki 414r., Lizystrata 411r., Thesmoforie 411r., Żaby 405 r., Sejm kobiet 392 r., Plutos 388r.
Acharniacy i Pokój
Pierwsza z zachowanych komedii Arystofanesa- "Acharnicy" była wystawiona na Lenajach w roku 425 p.n.e. pod imieniem Kallistratosa i uzyskała pierwsze miejsce w konkursie. Jest to komedia polityczna, napisana w szóstym roku wojny, która ma na celu zjednanie ludzi dla idei pokoju. Głównym bohaterem jest Dikajopolis, który kupił sobie pokój prywatny na trzydzieści lat. Korzysta z niego i bogaci się , zaś inni ludzie cierpią głód i nędzę wojny. Chór Acharnejczyków grozi mu śmiercią. Na wojnę narzeka też Lamachos- postać autentyczna i zwolennik wojen.
Komedią o podobnym- pokojowym przesłaniu jest utwór "Pokój" . Był on wystawiony na Dionizjach w 421 r.p.n.e. i uzyskał drugie miejsce. Bohater sztuki, chłop attycki Trygajos udaje się do siedziby bogów by uzyskać u Zeusa zawarcie pokoju w Helladzie lecz w niebie nie zastaje bogów , którzy obrazili się na greków i swa siedzibę przekazali bóstwu wojny- Polemosowi ( bóstwo nie istniało w greckim panteonie). Bogini pokoju Ejrene jest uwieziona w jaskini, skąd Trygajos wraz z ludem greckim ją uwalnia. Znaczna część sztuki , to opis żartów i radości z odzyskanego pokoju.
Komedią o podobnym- pokojowym przesłaniu jest utwór "Pokój" . Był on wystawiony na Dionizjach w 421 r.p.n.e. i uzyskał drugie miejsce. Bohater sztuki, chłop attycki Trygajos udaje się do siedziby bogów by uzyskać u Zeusa zawarcie pokoju w Helladzie lecz w niebie nie zastaje bogów , którzy obrazili się na greków i swa siedzibę przekazali bóstwu wojny- Polemosowi ( bóstwo nie istniało w greckim panteonie). Bogini pokoju Ejrene jest uwieziona w jaskini, skąd Trygajos wraz z ludem greckim ją uwalnia. Znaczna część sztuki , to opis żartów i radości z odzyskanego pokoju.
Lizystrata , Rycerze, Osy
"Lizystrata" jest komedią pacyfistyczną ( Lysistrate- ta, która rozbija, gromi wojnę). Bohaterka , to Atenka, która postanawia zmusić mężczyzn do przywrócenia pokoju w Helladzie. Kobiety ogłaszają erotyczny bojkot mężczyzn, który przynosi rezultaty i dochodzi do pokoju. W momencie tryumfu Lizystrata mówi: " Zabierzcie Lakonowie swoje połowice do domu, a wy swoje; mąż niechaj przy żonie stanie, żona przy mężu".
W komedii "Rycerze" wystawionej na Lenajach w 424 r.p.n.e. ( pierwsze miejsce w konkursie komicznym) Arystofanes krytykuje Kleona, ówczesnego przywódcę państwa, występującego pod przezwiskiem Paflagona ( imię niewolnicze, kojarzące się z czasownikiem "bełkotać"). Chór komedii stanowią rycerze- ludzie zamożni, z którymi łączy autora wyłącznie nienawiść do Kleona. Arystofanes krytykuje niewłaściwe zachowanie Kleona , któremu zarzuca łapownictwo, przekupstwo, bogacenie się kosztem dobra publicznego. Wyśmiewa też ówczesną rzeczywistość , w której kierowano się wieszczbiarstwem, szczególnie w czasie wojny peloponeskiej.
Szerzące się w społeczeństwie ateńskim pieniactwo i przerost sądownictwa piętnuje poeta w komedii "Osy". Uzyskały one drugie miejsce w agonie komicznym na Lenajach w 422 r. p.n.e. pod imieniem Filonidesa. Jest to czwarta z zachowanych komedii Arystofanesa. Jest dość skomplikowana i pesymistyczna. Główny bohater sztuki -Filokleon jest starcem opętanym manią pieniactwa. Jego syn Bdelykleon zamyka w domu staruszka i pozwala mu zastąpić prawdziwe posiedzenie sądem nad psami. Po pozbawieniu starca zajęcia sędziego pozostaje mu pijaństwo, próżne usiłowanie oszukania syna i innych ludzi, publiczne kompromitacje.
W komedii "Rycerze" wystawionej na Lenajach w 424 r.p.n.e. ( pierwsze miejsce w konkursie komicznym) Arystofanes krytykuje Kleona, ówczesnego przywódcę państwa, występującego pod przezwiskiem Paflagona ( imię niewolnicze, kojarzące się z czasownikiem "bełkotać"). Chór komedii stanowią rycerze- ludzie zamożni, z którymi łączy autora wyłącznie nienawiść do Kleona. Arystofanes krytykuje niewłaściwe zachowanie Kleona , któremu zarzuca łapownictwo, przekupstwo, bogacenie się kosztem dobra publicznego. Wyśmiewa też ówczesną rzeczywistość , w której kierowano się wieszczbiarstwem, szczególnie w czasie wojny peloponeskiej.
Szerzące się w społeczeństwie ateńskim pieniactwo i przerost sądownictwa piętnuje poeta w komedii "Osy". Uzyskały one drugie miejsce w agonie komicznym na Lenajach w 422 r. p.n.e. pod imieniem Filonidesa. Jest to czwarta z zachowanych komedii Arystofanesa. Jest dość skomplikowana i pesymistyczna. Główny bohater sztuki -Filokleon jest starcem opętanym manią pieniactwa. Jego syn Bdelykleon zamyka w domu staruszka i pozwala mu zastąpić prawdziwe posiedzenie sądem nad psami. Po pozbawieniu starca zajęcia sędziego pozostaje mu pijaństwo, próżne usiłowanie oszukania syna i innych ludzi, publiczne kompromitacje.
Ptaki, Chmury
"Ptaki" , to jedna z najmniej politycznych sztuk Arystofanesa. Osnowa sztuki jest baśniowa, nie satyryczna. Zawiera moc zaczepek osobistych, ale mniej ostrych niż w innych komediach autora. Przyczyną tego złagodzenia satyry mógł być terror, który akurat szalał w Atenach. Srożyło się donosicielstwo, mnożyły konfiskaty i wyroki śmierci. Na tym tle nie dziwi, że dwaj zmęczeni wszczechwładzą sądów ludowych obywatele ateńscy zakładają państwo Chmurokukułkowo i obejmują władzę nad ludźmi i nad bogami. Tym samym uciekają do ptasiego raju.
W świat zupełnie innych zagadnień wprowadza nas komedia "Chmury" . Wystawione zostały na Dionizjach roku 423 p.n.e. jako piąta sztuka autora. Zdobyły trzecie- ostatnie miejsce. Krytyce poddaje tu Arystofanes ówczesne prądy przemysłowe i tendencje wychowawcze panujące w szkołach sofistów. Jako ich przedstawiciel występuje w sztuce Sokrates. Arystofanesowy Sokrates zajmuje się wszystkimi rodzajami sztuk sofistycznych , ma jednak i pewne rysy prawdziwego Sokratesa wraz z jego metodą pytań obnażającą ignorancję rozmówcy. Głównym bohaterem sztuki jest Strepsjades ( Wykrętowicz, Wkręcioch) - niebogaty chłopek- roztropek, który posyła do "myślarni" Sokratesa swego syna Szczędzrumaka aby wyuczył się wywodu tak nieprawego, żeby z tego co ludziom jest winien za długi syna nie oddać ani obola. Po naukach Szczędzirumak rozprawia się z wierzycielami i zabiera się do bicia ojca i matki. Na to Strepsjades podpala "myślarnię".
Kobiety na świecie Tesmoforiów, Żaby
Problemami literackimi zajął się Arystofanes w komediach : " Kobiety na świecie Tesmoforiów" oraz "Żaby". Obie atakowały Eurypidesa. W pierwszej został on przedstawiony jako wróg kobiet. Atenki postanawiają w biej zgładzić poetę. Na to Eurypides przysyła na ich zebranie swego krewnego Mnesilocha, który zostaje rozpoznany i omal nie ginie. W tej komedii Arystofanes parodiował sztuki Eurypidesa.
"Żaby " są paszkwilem na zmarłego kilka miesięcy wcześniej Eurypidesa.Głównym motywem komedii jest katabaza- zejście do podziemi. Dionizos- patron teatru schodzi do podziemi wraz ze swym sługą by sprowadzić swego ulubieńca Eurypidesa. W podziemiach Eurypides kłóci się z Ajschylosem o pierwsze miejsce w podziemiu, przy Plutonie. Dochodzi do agonu miedzy nimi wobec sędziego Dionizosa. On postanawia temu przyznać pierwszeństwo, którego twórczość ma większe walory wychowawcze. Rady Ajschylosa jak ocalić państwo są lepsze i jego wyprowadza Dionizos z podziemia. Eurypides ponosi porażkę. Arystofanes krytykuje Eurypidesa za destrukcję dawnej moralności , a także destrukcję tragedii jako rodzaju sztuki monumentalnej. Na nich opierała się wg niego wielkość Aten.
"Żaby " są paszkwilem na zmarłego kilka miesięcy wcześniej Eurypidesa.Głównym motywem komedii jest katabaza- zejście do podziemi. Dionizos- patron teatru schodzi do podziemi wraz ze swym sługą by sprowadzić swego ulubieńca Eurypidesa. W podziemiach Eurypides kłóci się z Ajschylosem o pierwsze miejsce w podziemiu, przy Plutonie. Dochodzi do agonu miedzy nimi wobec sędziego Dionizosa. On postanawia temu przyznać pierwszeństwo, którego twórczość ma większe walory wychowawcze. Rady Ajschylosa jak ocalić państwo są lepsze i jego wyprowadza Dionizos z podziemia. Eurypides ponosi porażkę. Arystofanes krytykuje Eurypidesa za destrukcję dawnej moralności , a także destrukcję tragedii jako rodzaju sztuki monumentalnej. Na nich opierała się wg niego wielkość Aten.
Arystofanes na polskich scenach
Na polskich scenach komedie Arystofanesa pojawiły się dopiero w 1873 roku. Pierwszy był utwór "Rycerze" w przekładzie Józefa Szujskiego, wystawiany w Krakowie.
22 lata później również w Krakowie wystawiono przeróbkę "Lizystraty" wg Stanisława Koźmiana i wybuchł skandal obyczajowy pomimo złagodzenia tekstu. "Lizystratę" wystawiano w Polsce 10 razy.
"Ptaki" realizowano 6 razy, przy czym skandalem zakończyło się przedstawienie z 1933 roku w adaptacji Juliana Tuwima ( tekst nigdy nie został opublikowany gdyż wkroczyła cenzura kwestionując ataki na totalitaryzm, militaryzm, rasizm i klerykalizm).
Po II wojnie wystawiano Arystofanesa 24 razy. Ponownie skandal wywołała "Lizystrata" tym razem wystawiana w Częstochowie.
Popularność wynika z wiecznej aktualności utworów Arystofanesa , a w czasach cenzury utwory broniły się przed cenzurą dzięki starożytności powstania . Jednak jednocześnie niosły treści antytotalitarne.
Ostatnim komercyjnym przedstawieniem teatralnym sztuki Arystofanesa był "Plutos" wystawiony w 1991r w Bielsku-Białej.
22 lata później również w Krakowie wystawiono przeróbkę "Lizystraty" wg Stanisława Koźmiana i wybuchł skandal obyczajowy pomimo złagodzenia tekstu. "Lizystratę" wystawiano w Polsce 10 razy.
"Ptaki" realizowano 6 razy, przy czym skandalem zakończyło się przedstawienie z 1933 roku w adaptacji Juliana Tuwima ( tekst nigdy nie został opublikowany gdyż wkroczyła cenzura kwestionując ataki na totalitaryzm, militaryzm, rasizm i klerykalizm).
Po II wojnie wystawiano Arystofanesa 24 razy. Ponownie skandal wywołała "Lizystrata" tym razem wystawiana w Częstochowie.
Popularność wynika z wiecznej aktualności utworów Arystofanesa , a w czasach cenzury utwory broniły się przed cenzurą dzięki starożytności powstania . Jednak jednocześnie niosły treści antytotalitarne.
Ostatnim komercyjnym przedstawieniem teatralnym sztuki Arystofanesa był "Plutos" wystawiony w 1991r w Bielsku-Białej.
Aktualność twórczości Arystofanesa
Sztuki Arystofanesa wystawiane są do dziś. Nie tylko przez profesjonalne teatry, ale też studentów, teatry amatorskie. Świadczy to o aktualności poruszanych przez autora problemów. Czytając Arystofanesa stwierdzamy niestety, że przywary ludzkiej natury są ponadczasowe.Dotyczy to zarówno politycznych jak społecznych zagadnień, którymi zajmował się Arystofanes. Wpływ jego twórczości na współcześnie powstające utwory literackie jest według mnie wątpliwy , ale z całą pewnością jest on ojcem krytyki literackiej. Zapoczątkowały ją jego komedie literackie.
Arystofanesa nie doceniano przez długie wieki oficjalnie ze względu na niecenzuralne słownictwo i amoralność, ale pewnie też przez brak konsekwentnie prowadzonej akcji dramatu. Przede wszystkim jednak z powodu niehamowanej krytyki państwa, jego przywódców i instytucji. Krytyki takiej nie akceptowała żadna władza po demokracji ateńskiej.
Źródła:
Arystofanes, Komedie, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001
M. Cytowska, H. Szelest, Literatura grecka i rzymska w zarysie, PWN, Warszawa 1981
D. Musiał, Świat grecki od Homera do Kleopatry, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2008
Arystofanes, Ptaki, PIW, Warszawa 1965
Encyklopedia Powszechna, Świat Książki na licencji PWN, Warszawa 2007
Mała Encyklopedia Powszechna , PWN, Warszawa 1959
Wikipedia
Wiem. Darmowa encyklopedia
Arystofanes, Komedie, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001
M. Cytowska, H. Szelest, Literatura grecka i rzymska w zarysie, PWN, Warszawa 1981
D. Musiał, Świat grecki od Homera do Kleopatry, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2008
Arystofanes, Ptaki, PIW, Warszawa 1965
Encyklopedia Powszechna, Świat Książki na licencji PWN, Warszawa 2007
Mała Encyklopedia Powszechna , PWN, Warszawa 1959
Wikipedia
Wiem. Darmowa encyklopedia
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz