Dudy szkockie

Dudy szkockie

wersja z ilustracjami w pdf - wejdź

·      HISTORIA:

Prehistoria- kontrowersje dotyczące pochodzenia dud w Szkocji są do dziś nierozwiązane. Jedni optują za Rzymianami z czasów ich podbojów (dudy były instrumentem rzymskiej piechoty), inni upatrują korzeni w irlandzkiej kolonizacji z początku tysiąclecia.

Średniowiecze- najstarsze wzmianki dotyczące dud w Szkocji pochodzą z XIV wieku, i dowodzą użycia ich nie tylko wśród ludu, ale i na dworach. Koronne rejestry skarbowe notują w 1362 roku kwotę 40 szylingów "wypłaconą dudziarzom Króla". Spis instrumentów z pałacu Św. Jakuba z 1419 roku mówi o "czterech dudach z kości słoniowej" i jeszcze jednych "z kości słoniowej, pokrytych purpurowym aksamitem."

Dudziarze cieszyli się nie tylko dużym wzięciem, ale i szacunkiem. Gdy w 1486 roku Edynburg podejmował zespół trzech dudziarzy, każdy gospodarz nakazem władz miał udzielić im rotacyjnie kwatery, pod groźbą grzywny w wysokości 9 pensów.

Kroniki mówią też, że przynajmniej część dudziarzy pochodziła z Anglii. Księgi Lorda Skarbnika notują wypłaty "angielskiemu dudziarzowi, który przybył, by grać dla Króla" w 1489, czy "czterem angielskim dudziarzom" w 1491.

Liczne wpisy, jak ten z 1503 roku o wypłacie z kasy Korony "28 szylingów dudziarzom z Aberdeen i Edynburga", urywają się nagle po roku 1508, co może oznaczać utratę popularności dud na dworze. Co najmniej jednak do 1536 roku są nadal zatrudniani na nabożeństwach katolickich w Edynburgu. Również w 1556 roku w procesji z udziałem Królowej-Regentki brali udział dudziarze.

Okres Reformacji przyniósł kres panowania dud na Nizinach, w związku z uznaniem dud, jak i innych instrumentów, za "grzeszne" przez Kalwinistów.

Wyżyny natomiast, niezależne od zmian na Nizinach, przeżywały rozkwit ich popularności. Od końca XVI stulecia dudziarze byli zatrudniani nie tylko przez miasta, ale i naczelników klanów, co stało się powszechną modą i regułą.

Nadworni dudziarze byli za tę godność sowicie wynagradzani. Nota z 1664 mówi o zniesieniu powinności czynszowych za grunty w Galtrigall od Patricka Mor MacCrimmona z zamian za jego służby jako dudziarza u naczelnika MacLeodów.

Dudziarze ci cieszyli się ogromnym szacunkiem i sprawowali swą funkcję dożywotnio i dziedzicznie. Najznamienitszymi rodami dudziarskimi byli MacCrimmonowie, dudziarze MacLeodów ze Skye, MacAuther'owie (od MacDonaldów z Wysp), MacKay'owie (od MacKenzie'ch) czy Rankinowie(przy MacLeanach z Duart) MacCrimmonowie ze Skye byli również założycielami pierwszej i do dziś najlepszej szkoły dudziarzy. W niej to studenci przez sześć do dwunastu lat doskonalili się w grze tzw. Piobaireachd, czyli "wielkiej muzyki", utwory skoczne i taneczne były bowiem niedopuszczalne.

Szacunek, jaki budziły sławy dudziarskie, zilustrować może wydarzenie z 1746 roku, gdy po potyczce pod Inverurie Jakobici wzięli do niewoli m.in. Malcolma MacCrimmona. Następnego ranka w obozie,miast dźwięków dud, zalegała głucha cisza. Dudziarze, spytani o powód, odparli, iż tak długo jak MacCrimmon będzie w niewoli, ich instrumenty będą milczeć. MacCrimmon został zwolniony, i dudziarze podjęli swe normalne obowiązki.

·      Dudy na wojnie

Ze względu na moc i barwę dźwięku, dudy nie mają sobie równych wśród instrumentów. Nic więc dziwnego, że od dawna służyły jako instrument sygnałowy w bitwach, zwołując określonymi melodiami oddziały lub klany. Świadectwa o obecności dud w bitwach sięgają XV wieku (Harlow 1411, Inverlochy 1431). W 1549 roku francuski oficer obserwujący potyczkę klanów w pobliżu Edynburga zapisał, iż "zagrzewają się do walki dźwiękiem dud". Lord Lothian w 1641 roku chwali się, że "[...]dudziarzy mamy pod dostatkiem. Mam jednego na każdą kompanię mojego regimentu i klnę się, że są tak dobrzy, jak dobosze."

Powstańcy jakobiccy siłą wcielali w swe szeregi każdego, kto zdradził się, iż jest dudziarzem. Dźwięki tego instrumentu pomagały oddziałom Pięknego Księcia Karolka znosić trudy wielomilowych marszy, a powstańcza armia do Edynburga wkraczała poprzedzana przez setkę dudziarzy.

Przed bitwą pod Culloden książe Cumberland, dowodzący armią rządową, obserwując dudziarzy lojalnego Oranżystom klanu Munro niosących swe instrumenty, miał powiedzieć: "Na cóż im to naręcze tyczek? Mogę im wręczyć lepszą broń". Jeden z oficerów odparł: "Nie mógłby Wasza Wysokość. To dudziarze, muzyka Górali w pokój i we wojnę. Bez niej Górale mogą zostać na miejscu, bo nie będzie z nich pożytku".  

Po klęsce powstania dudy okrzyknięto "instrumentem wojny", a dudziarzy skazywano tak, jak walczących z bronią w ręku. James Reid, mimo iż zeznał, że nigdy nie wziął do ręki broni, został skazany za zdradę stanu. Sąd stwierdził, iż "[...] nigdy żaden regiment góralski nie walczył bez dudziarza, zatem w oczach prawa dudy są narzędziem wojny". James Reid został stracony w Yorku 6 grudnia 1746 roku, a dudy, na mocy angielskich sankcji, na 36 lat stały się instrumentem zakazanym. Za grę na nich groziło 7 lat zesłania do pracy w koloniach.

Jak na ironię, światową sławę dudy szkockie zdobyły w dużej mierze dzięki brytyjskiej armii. Od końca XVIII wieku zaczęły bowiem wracać do regimentów góralskich walczących pod brytyjskimi sztandarami. Historia tychże pełna jest relacji o bohaterskich czynach dudziarzy. Na pojawienie się znanych nam dziś orkiestr wojskowych złożonych z doboszy i dudziarzy przyszło jednak czekać aż do połowy XIX wieku, kiedy to na potrzeby regimentów szkockich tradycyjne "fifes and drums" zastąpiono orkiestrami "pipes and drums" .

·      Budowa dud

Instrument muzyczny z grupy aerofonów stroikowych, składający się z:

ü  jednej lub kilku piszczałek melodycznych zaopatrzonych w stroiki trzcinowe (pojedyncze – tzw. klarnetowe lub podwójne – tzw. obojowe) i otwory boczne;

ü  jednej lub kilku piszczałek burdonowych (wydających dźwięk stały, burdon);

ü  zbiornika powietrza z koziej lub owczej skóry; (we współczesnych typach dud zastępowanych innymi materiałami, na przykład gore-texem)

ü  rurki do wdmuchiwania powietrza do zbiornika (w rozwiniętym typie dud jest ona zastąpiona mieszkiem).

Najogólniej mówiąc jest to instrument dęty drewniany (tzn. wykorzystujący drewniany stroik), w którym dźwięk wydobywany jest przez powietrze wypływające z nadmuchiwanego ustami worka. Worek ten, stanowiąc rezerwuar powietrza, umożliwia nieprzerwaną grę pomiędzy oddechami.

Do budowy dudów używa się kilku rodzajów drewna, przy czym te najlepsze wykonywane są z african blackwood, inne gatunki to heban czy palisander. Wykończenia, niegdyś zawsze z kości słoniowej, ze względu na zakaz handlu tym surowcem wykonuje sie z jej imitacji, rogu, innego drewna egzotycznego lub metalu. Co do przebierki, stałe miejsce mają już chantery wykonane z polypenco, tworzywa zbliżonego do ebonitu.   

Rozmawiając ze Szkotem o dudach, o ile nie sprecyzujesz, o jaki instrument ci chodzi, oczywistym będzie, iż będzie miał on na myśli Wielkie Dudy Szkockie (Great Highland Bagpipe, GHB) . Dudy mają w Szkocji olbrzymią tradycję, niespotykaną w innych krajach. Tradycja ta oddziaływała silnie na inne kraje anglosaskie, dlatego też w każdym z nich istnieją dziesiątki kapel dudziarskich. Często możemy je zobaczyć na różnego rodzaju paradach na przykład w dzień Świętego Patryka. W krajach anglosaskich popularne jest też wynajęcie dudziarza w tradycyjnym stroju szkockim, by swą grą uświetnił uroczystość ślubu czy pogrzebu.Mimo iż obecnie nie można sobie wyobrazić brytyjskich szkockich regimentów bez dziarskiej kapeli, po upadku powstania szkockiego księcia Karola Stuarta w 1745 granie na dudach zostało zakazane. Anglicy pozwolili grać na nich, kiedy przekonali się, że szkockie regimenty w brytyjskiej armii walczą dużo gorzej bez wspomożenia narodowego instrumentu.

Wielkie Dudy Szkockie są chyba najbardziej znanymi dudami. Kiedy ludzie mówią " dudy" myślą najczęściej o Great Highland Bagpipes. GHB charakteryzują się trzema piszczałkami burdonowymi - jedną basową i dwiema tenorowymi. Strojone są zazwyczaj w Bb, nie jest to jednak dokładny strój "koncertowy". Piszczałka melodyczna ma siedem otworów bocznych i jeden oktawowy, a ponieważ brak jest możliwości przedęcia, skala ograniczona jest do ośmiu dĽwięków. Grający stosuje palcowanie półotwarte.

W piszczałce melodycznej zastosowany jest stroik podwójny, wykonany z trzciny (przypomina on stroik do szałamai), zaś w piszczałkach burdonowych wykorzystany jest cylindryczny stroik pojedynczy.

Obecny swój kształt GHB zzyskały w XVII wieku. Wcześniej miały jedną basową piszczałkę burdonową lub dwie tenorowe.

Mniej znanymi dudami szkockimi są Scottish Smallpipes. Jest to niewielki instrument nadmuchiwany dymką. Posiada trzy piszczałki burdonowe, a palcowanie jest identyczne jak w GHB. Istotną różnicą jest to, że dĽwięk wydawany przez Smallpipes jest cichszy, łagodniejszy i mniej przenikliwy. Zachowując strój szkocki barwą dĽwięku zbliżają się do dud irlandzkich. Dudy te strojone w Bb lub D są świetnym instrumentem do wspólnego muzykowania - nie zagłuszają innych instrumentów. "They are more sociable" - jak stwiedził amerykański dudziarz Mike McNitch. Ostatnim rodzajem dud szkockich są Chamber Pipes. Jest to po prostu zmniejszona i cichsza wersja GHB.

·      Palcowanie

Palcowanie wspólne dla wszystkich dud szkockich

* - otwór zamknięty

o - otwór otwarty

*   *   *   *   *   *   *   *   o

 *   *   *   *   *   *   *   o   o

 *   *   *   *   *   *   o   o   o

 *   *   *   *   *   o   o   o   *

 *   *   *   *   o   *   *   *   * 

 *   *   *   o   o   *   *   *   * 

 *   *   o   o   o   *   *   *   * 

 *   o   o   *   *   o   o   o   o 

 G   A   B   C#  D   E   F#  G   A

• Kobza- dawny instrument strunowy, w różnych odmianach popularny na Ukrainie, w Mołdawii, Rumunii i na Węgrzech, a niegdyś również w Polsce. Tradycyjnie kobza zbudowana była z wypukłego korpusu z bardzo krótką szyjką, wykonanego z jednego kawałka drewna, z naciągniętymi na nim kilkoma strunami (od 2 do 12). W zależności od wersji wywodziła się z Bukowiny lub dawnej Grecji. Kobza była ulubionym instrumentem ukraińskich Kozaków, a kobziarze otoczeni powszechnym szacunkiem. Wspominam tutaj o tym instrumencie, ponieważ w Polsce kobzą błędnie nazywane są dudy. Błąd wynika ze zbieżności nazwy – dudy podhalańskie noszą nazwę "koza".

Tradycja gry na dudach trwa nieprzerwanie do dziś, kultywowana przede wszystkim przez kapele wojskowe i grupy folklorystyczne należące do Piobaireachd Society. Obecnie wielu szkockich muzyków sięga po dudy, wykorzystując ich brzmienie w nowy i ciekawy sposób. Alan McLeod w wieku kilkunastu lat grał na dudach, towarzysząc innym instrumentalistom w zespole Alba. Jako solista zasłynął w Battlefield Band, w którego aranżacjach znalazło się również miejsce dla pięknie

brzmiących dud Duncana McGillivray i Iaina MacDonalda, pierwotnie współpracującego z zespołem rockowym Ossian.

 

BIBLIOGRAFIA:

Chodkowski Andrzej, Encyklopedia muzyki, Warszawa 1995.

Drobner Mieczysław, Instrumentoznawstwo i akustyka, Kraków 1963.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Dudy

http://www.dudziarz.art.pl/szkockie.html

http://przewodnik.onet.pl/1265,1627,242024,notka.html

           autor: N. Kurcewicz